MAMBA_77 [Off] (31.01.2018 / 22:50)
Möhtəşəm sosial həyat tərzi sürən canlılardan biri də bal arısıdır.Bir arı ailəsində işçi,erkək və s.qrupa aid arılar varki hansıki onların sayını belə ailənin ana arısı müəyyənləşdirir.Beləki ana arının genetik proqramına kodlanmış informasiya ilə sintezlənən bəzi xüsusi kimyəvi maddələr də mövcuddurki,məsələn ana arı tərəfindən bu kimyəvi maddələr lazımi dozada qoxu şəklində ifraz olunaraq işçi arıların yumurtalıqlarının böyüməsinə mane olur və törəmək qabiliyyəti olmayan bu ailə sakinləri yalnız pətəyin daxilində və xaricində fəaliyyət göstərmək vəzifələrinə malik olurlar.
Arıların pətəklərini birləşdirmə bucaqlarını hesablayan bəzi elm adamları,arıların istifadə etdikləri 2 bucağın ən mükəmməl uyğunluqdakı ölçülərdən 0.02 dərəcəlik bir sapma göstərdiyini hesablamışlar,(Edilən ölçümlərdə arıların bu bucaqları sıraya 109,28 və 70,32 dərəcə olaraq etdikləri müəyyən olunmuşdur.Çox həssas hesablamalarla, riyaziyyatçı Konig bu məqsədə xidmət edəcək ən uyğun bucaqların 109,26 və 70,34 olmasının lazımlığını hesablamışdır)Lakin şotlandiyalı riyaziyyatçı Colin Mac Laurin (1698-1746) isə bu izahlarla razılaşmayaraq təcrübəni təkrarlamışdır.Tapdığı nəticəyə görə Konig və qrupu loqarifm cədvəlində edilən kiçik bir səhv səbəbiylə 0,02 dərəcəlik fərq meydana gətirəcək səhv hesabat aparıblarmış.Yəni,ən mükəmməl bucağı arıların doğru,elm adamlarının isə səhv olaraq hesabladıqları ortaya çıxmışdır.Arı pətəyinin hazırlanması çox böyük möcüzədir,Düzgün,bir-birindən fərqlənməyən altıbucaqlı xanalardan ibarət olan pətəklər arılar üzərində təcəlli edən sonsuz ağlın təkcə bir nümunəsidir,Pətək eyni anda 2-3 arı tərəfindən yuxarıdan aşağıya doğru hörülür.Ayrı-ayrı hörülən hər bir hissə yanlara doğru genişləndirilərək digər pətəklərlə birləşdirilir.Bu proses mükəmməl hesablanmış və nizamlı şəkildə həyata keçirilir,Pətəyin iki-üç müxtəlif hissənin birləşməsi ilə əmələ gəldiyini ayırd etmək mümkün deyil.Fərqli uclardan başlayaraq hörülən pətəklər elə simmetrikdir ki,yüzlərlə xanadan və müxtəlif hissələrdən ibarət olmasına baxmayaraq,ortaya bütöv pətək çıxır.Üstəlik,bu pətəkdə heç bir birləşmə izinə rast gəlinmir.Bu onu göstərir ki,arılar pətəyi qurmaq prosesinə təsadüfən deyil,başlanğıc və birləşmə nöqtələri arasındakı məsafəni hesablayaraq başlayırlar.Təsəvvür edinki hamamınıza 3-4 usta hərəsi bir küncdən başlamaqla kafel vurmağa başlayırlar və gəlib hamamın ortasında bu kafelləri elə bir məharətlə birləşdirirlərki nə bir kafel kəsilərək qısaldılır,nə də ki kafellər arasında artıq ara qalır.Bal arılarının hazırladıqları pətəyin bütün xanaları eyni ölçülü olur.Xanaların birləşmə nöqtələri ilə üst üstə düşən altıbucaqlılar yarımçıq qalmaz.Həmçinin fərqli genişlikdə olduqları halda bir-birindən fərqli hündürlükdə və ya uyğunsuz xanalar olmur.Arılar xanaları o qədər mükəmməl şəkildə birləşdirirlər ki,pətək tam hazır olduqdan sonra birləşmə yerlərini müəyyən etmək mümkün olmur.Çiçək sahələri keyfiyyət cəhətdən müxtəlifdirlər.Buna görə də maksimum miqdarda nektar toplamağa istiqamətli hərəkət edən bir koloniyada hər bir çiçək sahəsinə neçə arının göndəriləcəyi,bu arıların orada nə qədər zaman sərf edəcəkləri kimi qərarların problem yaradacağı düşünülə bilər.Ancaq arıların olduqca səmərəli iş sistemi sayəsində belə bir problem yaranmadan işlər asanlıqla həll edilir.Bir pətəkdə olan arıların beşdə biri nektar toplayan işçi arılardan ibarətdir.Bunların vəzifəsi çiçək sahələri ilə pətək arasında daima gedib-gəlmək və mümkün qədər çox miqdarda nektar yığmaqdır.İşçi arılar pətəyə qayıtdıqları zaman yüklərini pətəyə nəzarət edən və yemləri tədarük edən arılardan birinə təhvil verirlər.Nektarı qəbul edən arılar da bunları pətəyin xanalarına yerləşdirirlər.Nektar daşıyıcı arı yoldaşlarının tapdığı çiçək sahələrinin özünün tapdığı çiçək sahəsinə nisbətən nə qədər məhsuldar olduğunu öyrənmək üçün yenə pətəkdəki yoldaşlarından faydalanır.Belə görünür ki,arı pətəyə gəldikdə yükünü təhvil verə biləcəyi,məşğul olmayan bir arı tapmaq üçün sərf etdiyi müddətə baxır.Əgər bu gözləmə müddəti çox uzun çəkərsə,nektar toplayıcı arı bunu öz çiçək sahəsinin yüksək keyfiyyətdə olmadığına,digər arıların çoxunun da müvəffəqiyyətli axtarışlar etdiyinə bir işarə olaraq qəbul edir.Ancaq nektarını özündən təhvil alacaq çox sayda arı ilə qarşılaşsa,yükünün yaxşı keyfiyyətdə olması ehtimalı artır.Beləliklə,bu məlumatı istifadə edən arı çiçək sahəsinin daha çox zəhmətə dəyib dəymədiyinə qərar verir.Əgər bu zəhmətə dəyərsə,digərlərinin özünü təqib etməsi üçün məşhur arı rəqsini edir.Bu rəqsin uzunluğu isə çiçək sahəsinin nə qədər məhsuldar olacağına işarə edir.
Şəkinin Qabaqtəpə adlanan kəndində aşkar edilmiş bal arısı dünyada ən məşhur və məhsuldar hesab edilən arı cinsidir.Bir rus aliminin bu cinsi Amerikaya apararaq və sonradan onu daha 40-dan çox ölkəyə göndərməklə Qabaqtəpə cinsiylə böyük təsərrüfatlar yaratmağa nail olmuşdur.