Ardarazli [Off] (20.08.2018 / 15:47)
Spaqettini demək olar ki, hamımız tanıyırıq. Klassik İtalyan mətbəxinin ən qabaqcıl yemək növlərindən hesab olunur. Bu yemək haqqında 2003-cü ildə ”İsvestiya” qəzetində bir məqalə oxumuşdum. Məqalədən öyrəndiklərimi, tarixdən oxuduğum digər yazılı mənbələrlə ümumiləşdirərək, gəldiyim nəticəni səhifəmdə paylaşmaq istədim. Bəlkə kiməsə maraqlı olar.

Məqalə tanınmış Qazax yazıçısı Oljas Süleymanovun dilindən yazılmışdı. 1981-ci ildə Süleymanov, rus filoloqu, mədəniyyətşünası və incəsənətşünası Dimitriy Sergeyeviç Lixaçovla birlikdə dövlət xətti ilə İtaliyaya ezam olunur. Bu adamların münasibətləri o qədər də isti deyildi, daha doğrusu Lixaçovun Süleymanova qarşı münasibəti. Buna səbəb, O.Süleymanovun 1975-ci ildə nəşr olunmuş "Az və ya. Yaxşı niyyətli oxucunun kitabı" adlı kitabı idi. Biraz bu kitab və onun ətrafında gedən proseslər barədə məlumat verməyi zəruri hesab edirəm.

Kitabda, Rus Xalqının birinci xalq yaradıcılığı hesab olunan "İqor polku haqqında dastan"ın ətraflı təhlili verilmişdi. Dastanın heç də tam olaraq rus folkloruna aid olmadığına dair dəlillər gətirilmişdi. Süleymanov, öz konsepsiyası haqqında deyirdi: “Mən ilk dəfə bəyan etdim ki, bu dastan ikidilli müəllif tərəfindən, ikidilli oxucu üçün yazılmışdır. Lap deyək ki, türk dilini bilən rus müəllif tərəfindən yazılıb. Deməli, o zaman Rusiyada bilinqvizim(iki dildən istifadə etmə) mövcud idi. Mən əvvəllər də qədim rus mənbələrinə istinad edərək bunu sübut etməyə çalışırdım. Sovet tarix elmində isə hesab edirdilər ki, rus dili qıpçaqların və monqol-tatarların hücumları nərticəsində cəmi bir neçə türk sözü mənimsəmişdir. Mən isə rus dilinə aid hesab edilən bir çox gözəgörünməz türkizmlər haqqında danışırdım.”

"Az və ya. Yaxşı niyyətli oxucunun kitabı", dövrünün ən cəsarətli və ən böyük disidenti idi. Kitaba dərhal sərt reaksiya verildi. Siyasi Büronun üzvü, ideologiya, mədəniyyət, senzura və təhsil sahələrini kurasiya edən Mixail Andreyeviç Suslovun şəxsən özünün göstərişi ilə, 1976-cı ildə Qazaxıstan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin xüsusi yığlıncağında kitab müzakirə edildi. Nəşriyyatın direktoru Adolf Arçişevskiy vəzifəsindən azad olundu. Müəllif özü isə ciddi nəzarət altına düşdü. Yalnız Qazaxıstan Kommunist Partiyasının o vaxtki I katibi Dinmühamed Ahmedoviç Kunayevin Sov.İKP MK-nın I katibi Leonid İliç Brejnevə müraciətindən sonra, müəllif şiddətli töhmətlə yaxasını qurtara bildi. Süleymanovun bəxti onda gətirmişdi ki, Brejnev SSRİ-nin digər rəhbərlərinə nisbətən, türkdilli millətlərə simpatiya ilə yanaşırdı.

Bu töhmətdən sonra kitabın araşdırılmasını SSRİ Elmlər Akademiyasına verildi. 1976-cı ilin may ayında Akademiyanın İctimai elmlər şöbəsinin akt zalında kitabın müzakirəsi keçirildi. Müzakirə səhər 9-dan axşam 18-dək, nahar fasiləsinə çıxmadan keçirilmişdi. Yığıncağı akademik B.A.Rıbakov bu sözlərlə açdı: ”Alma- Atada 100 minlik tirajla hiddətli antirus kitabı – “Az və ya” çıxmışdır.” Rıbakovu, “İqor polku haqqında dastan” üzrə görkəmli mütəxəssi hesab olunan akademik Lixaçov dəstəklədi.

Bu yığıncaqdan sonra kitabın nəşrii qəti qadağan olundu. Bütün tiraj isə kitabxanalardan və satış məntəqələrindən götürüldü. Ancaq bu kitaba olan marağı nəinki azaltdı, əksinə artırdı. Qazaxıstanda kitab rəsmi satış qiymətindən 50 dəfə baha satılırdı. Bakıda isə rəsmi nəşr qiyməti 74 qəpik olan bu kitaba bir moskviç verirdilər! Haşiyədən kənara çıxaraq qeyd edirəm ki, bu bir daha bizim türkçülüyümüzü heç vaxt unutmadığımızı göstərir!

Beləliklə Süleymanov, həmin hadisədən 5 il sonra ona demək olar ki, düşmən mövqeyində olan akademik Lixaçovla birlikdə İtaliyaya gedir. SSRİ-dən gələn nümayəndə heyətlərinə, bütün dövlətlərdə xüsusi diqqət göstərirdilər. İtaliyada da qonaqlara rus dilini bilən xüsusi tərcüməçi verirlər.

Nahar vaxtı hər üçü restorana gəlirlər. Tərcüməçi qonaqların nə yeyəcəyi ilə maraqlandıqda, Lixaçov deyir ki, nə isə klassik italyan mətbəxindən olsun, məsələn spaqetti. Bu vaxt Süleymanov tərcüməçidən soruşur: “Spaqetti mənşəyinə görə hardandır?” Tərcüməçi cavab verənədək, Lixaçov öz növbəsində istehza ilə deyir: “Yəqin bu yeməyə də nə isə türk aidiyyatı yapışdıracaqsınız, yoldaş Süleymanov.” Bu vaxt tərcüməçi dillənir: “Niyə təəccüblənirsiniz? Spaqetti doğurdan da türk yeməyidir. Bu yeməyin reseptini Marko Polonun atası Nikolo Polo XIII əsrdə Şərqi Türküstandan gətirib.” Lixaçovun daha da təəccübləndiyini görən Süleymanov izah edir: “Yoldaş akademik, yeməyin adına baxın – spaqetti. Uyğur dilində isə bu yeməyə “əspə ətti” deyirlər(yəni ətli əriştə). İtalyan dili nisbətən qalın dil olduğundan, tədricən bu sözlərin arasına “q” səsi əlavə olunub.” Süleymanovun izahından sonra Lixaçov acıqla susur və spaqettinin dadına belə baxmır.

Bu da Türk mədəniyyətinin Avropaya verdiyi daha bir töhfə. Halbuki bütün Dünya bu yeməyin iatlyan yeməyi olduğunu düşünür. Çoxları hesab edir ki, guya bu yeməyin yaranması XIX əsrə aiddir. Amma İtaliyanın Pontedassio şəhərində yerləşən spaqetti muzeyində, 04.02.1279-cu ildə artıq bu reseptin İtaliyada olduğuna dair eksponat var. Həmin tarix, Nikolo Polonun səfəri ilə uyğun gəlir.