heyatını
temin edir. Heyvani ruh (buna can,
yaxud nefs de deyirler) yalnız insanda
deyil, heyvanlarda da var. Canlılar bu
ruhun sayesinde diridirler. Heyvani
ruh bedeni terk edende ölüm baş
verir.
Ruhun daha üstün forması – sultani
ruh ise yalnız insana aiddir. Bu,
insanda şüur, nitq, vicdan kimi
cehetleri ve sair exlaqi keyfiyyetleri
nizamlayan ruhdur.
İnsan ruhu üç esas qüvveden
ibaretdir. Başqa sözle desek, ruhun üç
esas xarakteri vardır: ağıl, qezeb ve
şehvet qüvveleri. İnsanın bütün
emelleri bu qüvveler vasitesile idare
edilir. Onlardan hansı biri üstünlük
elde ederse, bütövlükde insanın
xarakterini öz tesiri altına alar.
Ağıl qüvvesi her şeyin heqiqetini
öyrenmeye çalışır, xeyirle şerin ferqini
anlayır, tedqiqat ve araşdırma aparır.
Bu qüvve insanı elme, biliye, agahlığa
seslediyi üçün müsbet qüvve hesab
edilir ve melek xasiyyetli qüvve
adlandırılır. Qezeb qüvvesi başqalarını
özünden uzaqlaşdırmağa, zereri def
etmeye çalışır. Ona yırtıcı xasiyyetli
qüvve demişler. Şehvet qüvvesi insanı
yemeye, içmeye, cinsi lezzetlere, eyş-
işrete doğru çekir. Bu qüvvenin
meqsedi bedenin ehtiyaclarını
ödemek, maddi lezzet ve rahatlıq
yaratmaqdır. Onu heyvan xasiyyetli
qüvve adlandırmışlar.
Bü üç qüvve orta ve tarazlaşmış
seviyyede olarsa, fezilet (üstünlük)
adını qazanar ve insana ucalıq bexş
eder. Ağıl qüvvesinin fezileti
hikmetdir. Qezeb qüvvesinin fezileti
şücaet, şehvet qüvvesininki ise
iffetdir. Bu qüvveler fezilet
nöqtesinden aza ve ya çoxa doğru
uzaqlaşdıqca müxtelif nöqsanlar
(reziletler) meydana gelir. Meselen,
ağıl qüvvesinin hedden çoxluğu –
vesveseye ve hiylegerliye, azlığı –
sefehliye getirib-çıxarar. Qezeb
qüvvesinin ifrat heddi – zalımlığa ve
kobudluğa, tefrit nöqtesi – qorxaqlığa
sebeb olar. Şehvet qüvvesine gelince,
onun hedden çox olması – insani
xüsusiyyetleri itirib heyvan
seviyyesine düşmekle, hedden az
olması ise yemek, aile qurmaq kimi
tebii ehtiyacların ödenmemesi ile
neticelener.
Exlaq

<< 1 [2] 3 >>