doğrusu şielikden başlanğıc alıb yayılan batiniyye, hürufilik, nöqtevizm, exilik kimi fikri axınları qızğın reğbetle qarşılamış ve bedii yaradıcılığında da bu ideyaları terennüm etmişdir. “Hürufi ideyaları da Sefevi dövletinin himayesinde serbest inkişafa imkan tapmışdı. XVI esrde hürufi şairleri, teriqet üzvlerinin hamısı Sefeviler dövleti etrafında merkezleşir ve şielikle uyuşmağa çalışırdılar... Ortodoksal islam dinine nisbeten serbest olan şielik, bütün teriqetlerin reğbetini qazanmışdı”.

Şah İsmayıl Xetai dövrünü türk dünyasının qızıl dövrü adlandırmaq olar. Mehz Şah Xetai şexsiyyetinin ezemeti ile türk xalq tesevvüfü, türk ürfani meneviyyatı bu güne qeder de görünmemiş bir kulminasiya nöqtesine çatdı. Daha mütesevviüf ve ariflere mücadile vererek, saray exlaqına qarşı çıxaraq, xalqın öz dilinde, öz ruhunda ilahi heqiqetleri beyan etmeye gerek yox idi. Bu proses sarayın özünden başladı. Şah özü ana dilinde, heca vezninde şeirler yazmağa başladı. Özü saz çaldı, Haqqın hikmet ve ürfan sirlerini öz sade ve şirin dilinde bütün xalqa ezberletdirdi. O, isteseydi, klassik üslubda, fars dilinde ezemetli divan bağlaya bilerdi. Öz selefleri kimi, o da derin tesevvüf terminleri, sufi istilahları ile dolu qeside ve mesneviler yazardı. Lakin o, bunu etmedi. O, sübut etdi ki, İlahi hikmetlerin en derinlerini, en qelizlerini sade xalqın dilinde çox gözel bir şekilde ifade etmek olar. O, bunu şexsen özü etdi ve belelikle de, çoxlarına qol-qanad vererek, ilham qaynağı oldu. Bu, çox möhteşem bir veziyyetdir, analoqu olmayan bir tarixi dövrdür. Heqiqeten de tarix buna benzerini bir daha görmedi.

Sefeviliyin ve Şah Xetainin özünün şie yox, mehz sufi dünyagörüşüne sahib olması danılmaz bir heqiqetdir. Şah Xetai şerietin haram bildiyi saza, musiqiye derinden bağlı idi. O, sarayında dervişlere xüsusi hücreler ayırır, zikr ve başqa rituallar üçün tekyeler saxlayırdı. Ümumiyyetle, türklerde mezhebçilikden daha çox teriqetçiliyin – tesevvüfün geniş reğbet qazanması danılmaz bir

<< 1 ... 9 10 [11] 12 13 14 >>