En qedim simli çalğı aletlerinden biridir. Onun yaranma tarixi eramızdan çox-çox evvellere aid edilir.

ABŞ arxeoloqlarının 1960-cı ilde Cenubi Azerbaycanın Şuşdağı eteyinde yerleşen Cığamış qedim insan meskeninde apardıqları qazıntılar zamanı e. e. VI minilliye aid edilen nadir medeniyyet nümuneleri aşkar edilmişdir. Bu tapıntılardan en maraqlısı sinesinde qopuz tutmuş ozan ve bir neçe başqa musiqiçiden ibaret musiqi meclisinin tesvir edildiyi saxsı qabdır.

Qopuz türk xalqlarının yaşadıqları geniş coğrafi erazilerde melum olmuşdur. Onun müxtelif növleri, hetta bezi Avropa ölkelerinde de (Ukrayna, Polşa, Macarıstan, Moldova) "kobuz", "kobza", "komuz", "komız" ve başqa adlarla geniş yayılmışdır. Çox güman ki, bu, eramızın IV-V esrlerinde türk tayfaları olan hunların Avropaya yürüşü (Xalqların Böyük Köçü) zamanı baş vermişdir. Qopuzun iki növü daha geniş istifade olunmuşdur.

1) "Qıl qopuz" ve ya "ikilıq" kimi tanınan ve kamanla ifa edilen ikisimli qopuz növü Orta Asiya xalqları arasında, xüsusile Qazaxıstanda geniş yayılmış ve hazırda istifade edilmekdedir.

2) Müasir aşıq sazının selefi sayılan üçsimli "qolça qopuz" Azerbaycan türklerinin istifade etdikleri en qedim simli musiqi aletidir.

"Kitabi Dede Qorqud" dastanlarında xatırlanan qolça qopuz bir neçe adda teqdim olunur. Kitabda adları çekilen "quruluca qopuz", "alça qopuz" ayrı-ayrı aletlerin deyil, eyni bir aletin müxtelif cehetlerini açıqlayır.

Ebdülqadir Marağai "Meqasid el-elhan" eserinde qopuzun iki növünün "rumlular qopuzu" ve "ozan qopuzu"nun quruluşu barede melumat vermişdir. Güman ki, "qopuz" sözünün etimologiyası qop qedim türkcede "ucalıq", "yükseklik", uz ise "avaz", "sehrli musiqi ahengi" anlamını verir. Qedim türk qopuzları, esasen, ikisimli ve üçsimli olmuşdur.

Altay, Sibir, Çin, uyğur ve Türkmenistan erazilerinde meskunlaşan türk tayfaları ikisimli, Anadolu ve Azerbaycan türkleri ise üçsimli qopuzdan istifade etmişler. Qolça qopuzun çanağı udabenzer olub, ondan xeyli kiçikdir.

[1] 2 >>