ikitireliliyin yaranmasının sebebi hesab olunurdu. Cenab Emini bu barede bele yazır: “Mehemmed ibn Ebdül-Vehhab İbn Teymiyyenin nezerlerini nece icra etmek baresinde çox fikirleşdi. Nehayet, bu qenaete geldi ki, zorakılıq ve qılınc sayesinde “din ve onun ilkin çiçeklenen intibah dövrüne qayıdış” adı ile camaatın arasında iğtişaş, qorxu ve vehşet yaratsın ki, bununla da sadelövh insanları aldada bilsin...”[190] Qeyd olunanları nezere almaqla xülase şekilde aşağdakıları qeyd etmek olar:
Mehemmed ibn Ebdül-Vehhab Üyeynede qebile icması şeklinde olan bir mühitde dünyaya gelmişdi. İbtidai tehsilini öz şeherinde atasının ve başqalarının yanında başa vurmuş ve ilk evvelden onun azğın eqideleri aşkar olmuşdu. Çünki, o, peyğemberlik iddiasında olanların heyatını mütaile etmeye çox maraq gösterir ve İslam cemiyyetinde iğtişaş yaratmaq üçün müasir tipli eqide ve rey elde etmek isteyirdi. Amma qebile mühiti çox kiçik ve bağlı olduğuna göre onun melumatı hemin mühitin serhedlerini aşmırdı. Buna göre de icma quruluşunda olan hemin cemiyyetden çıxaraq esaslı deyişiklik yaratmaq ve dini-ictimai islahatçı olmaq fikrine düşdü.
Aydındır ki, Mehemmed ibn Ebdül-Vehhab öz qerarını icra etmek üçün güclü bir dini-elmi arxaya ehtiyac duyurdu. İbn Teymiyyenin, İbn Qeyyimin ve İbn Ebdül-Hadinin fikirleri (henbeli fiqhi İbn Teymiyyenin donuqluq ve teessüb üzünden olan eqideleri ve s.) onun öz elmi-medeni melumatlarının artıb güclenmesinde tesirli oldu. O, Şama ve İraqa sefer etmekle lazım olan xüsusi elmi-medeni agahlıqları elde etmekden elave, dövrün siyasi ve ictimai meselelerini de araşdıraraq tehlil edirdi.
Şübhesiz, “Necdin qebilevi heyatında ve qohumluq esasında qurulan cemiyyetinde deyişiklik aparmaq – bir terefden Osmanlı hakimiyyetindeki sarsıntı emele geldiyine, diger terefden ise şerq ölkelerinde dini baxımdan qüdretli bir hakimiyyetin olmadığına göre (çünki, şie mezhebli Sefeviler efqanlıların eli ile meğlub edilmişdi ve Nadirin qüdreti kesb etdiyi vaxta qeder ölkede iğtişaş

<< 1 ... 3 4 [5] 6 >>