Ehmed Kabaklı yazır ki,tesevvüfün ortaq sistemi altı meseleni özünde birleşdirir:

1) Varlıqların birliyi (vehdeti-vicud). Yeni yegane bir varlıq var, Allah. Qalan her şey onun mezheri, onun zühur etme yeri, ondan qopan zerrecikdir. Bir sözle Allah külldür, qalan her şey cüzzdür. Bu felsefenin banisi Muhyiddin Arabi olmuşdur. O, “Le İlahe İllellah” ifadesine qarşılıq olaraq “La mövcuda İllellah” deyimini ireli sürmüşdür.
Nesimi:
Vücudin zati mütleqdir, meger kim,
Neye kim baxar isem anda sensen.

deyerek, - Allahın varlığının mütleq bir kök (başlanğıc) olduğunu, her baxdığında onu gördüyünü, - bildirir.

Celaleddin Rumi ise bele deyirdi:

Dünyada ve axiretde O var, bir tek O var,
Tek tapdığımız O, saxta düm varlıqlar,
Göyler de yalan, güneş de bağ, bağça yalan,
Her sözde her anlamda O tek gerçek, O var.

2) Allah nurunun tecellası: Yeni, parıl-parıl görünme. Bütün yaradılanlarda Allah nurunun parıl-parıl görünmesi menasını verir;

Nezmi Nesiminin yeqin Allahi nurun şerhidir,
Ol nuru her kim bilmedi, heqden nesibi nar imiş.

Nesimi poeziyasının (nezminin) meqsedi Alleh nurunu şerh etmekden ibaretdir, her kim ki, o nurun ne olduğunu bilmir, Allah terefinden yeri cehennemdir, - deyirdi Nesimi.

3) Eyan olanın sifet sabitliyi. Yeni, yegane varlığın Allah olması qalan her şeyin ona nisbetde var olması anlamıdır. Bir sözle eyan olanın sifet sabitliyi bütün görünenlerde Allahı göre bilmek qabiliyyetidir;

Tealallah, ne zibasan sifatın zati yektadır,
Qamu eşya sifatından senin ismin müsemmadır.

Gözel Allah, ne qeşengsen sifetin vahid bir kökdür (başlanğıcdır), bütün eşyaların sifetini görende (bir yaradıcı kimi) senin adın hallanır, - deyilir.

4) Eşq. Tesevvüfde eşq dedikde, - insan ruhunun Tanrıya qovuşub, onda erime (vüsal) arzusudur. Buna nail olmaq üçün elm yolu ile kamilleşmek, nefsi öz içinde öldürüb “fena-fillah” meqamına ucalmaq gerekdir. Nefs insanın ruhuna hakim kesilib onu xebisliye, şehvete (yemeye, içmeye, qadına, cinayete,

[1] 2 >>